Kadınlara yönelik teori temelli osteoporozu önleme eğitim ve danışmanlık programının etkinliğinin değerlendirilmesi

Giriş: Osteoporoz sessiz ilerleyen, yüksek morbidite, mortalite ile sonuçlanan ve bireylerin yaşam kalitesini etkileyen, yıkıcı bir hastalıktır. Bu açıdan osteoporozun tanınması, kadınların farkındalık düzeylerinin arttırılması ve önleyici davranışlara yönelik çalışmaların yapılması son derece önemlidir. Bu araştırmanın amacı; 30-45 yaş arasındaki, osteoporoz açısından riskli kadınlara yönelik geliştirilen sağlık inanç modeli temelli, osteoporozu önleme eğitim ve danışmanlık programının, kadınların osteoporoz bilgisine, sağlık inancına, öz-yeterliliklerine, günlük kalsiyum alımına ve haftalık egzersiz durumuna etkisini incelemektir. Gereç ve Yöntem: Randomize, kontrollü ön-test son-test düzeninde prospektif deneysel araştırma, İzmir Bornova bölgesinde bulunan 20 Nolu Aile Sağlığı Merkezi'nde, Ağustos 2014-Nisan 2015 tarihleri arasında yürütülmüştür. Osteoporoz risk olasılığı aracı uygulanarak belirlenen riskli kadınlar yaşına, eğitim durumuna ve osteoporoz risk olasılığı puanlarına göre randomize edilerek örnekleme dahil edilmiştir. Araştırma deney grubundan 37, kontrol grubundan 36 kadın ile tamamlanmıştır. Araştırmanın başında deney ve kontrol grubuna öntest değerlendirilmesi yapılmış, ardından deney grubuna haftada bir kez, iki saatten oluşan, dört haftalık eğitim programı uygulanmıştır. Eğitim programından iki hafta sonra, her iki gruba sontest uygulanmış ve deney grubuyla 24 hafta süren danışmanlık programı gerçekleştirilmiştir. Bu süreçte 12. haftada ve 24. haftada izlem değerlendirmeleri yapılmıştır. Veriler kadınların sosyodemografik özelliklerini tanılama formu, bilgisayar destekli osteoporoz risk olasılığını belirleme aracı, osteoporozla ilişkili bilgi testi, sağlık inanç ölçeği, özetkililik yeterlilik ölçeği, tahmini günlük kalsiyum alımı izlem formu ve tahmini haftalık egzersiz durumu izlem formu kullanılarak, kadınlarla yüz yüze görüşme yöntemiyle toplanmıştır. Veriler, sayı-yüzde dağılımı, ortalama-standart sapma, ortanca-çeyrekler arası aralık değeri, {² analizi, mann whitney u testi, tekrarlı ölçümlerde varyans analizi, friedman analizi, bonferroni testi, iki ortalama arasında farkın önemlilik testi, wilcoxon testi, spearman korelasyon analizi ve AMOS programı kullanılarak yapısal eşitlik modeli ile analiz edilmiştir. Bulgular: Deney grubu kadınların yaş ortalaması 39.35±4.17, kontrol grubunun 39.41±3.82, deney grubunun %48.6'sı, kontrol grubunun %50'si ilkokul mezunudur. Eğitim ve danışmanlık programı sonrası, deney grubunun OBT ve alt ölçek puan ortalamaları (p<0.001), OSİÖ ve alt boyut puan ortalamaları (p<0.001), OÖÖ ve alt ölçek puan ortalamaları (p<0.001), günlük kalsiyum alım miktarı (p<0.001) ve haftalık egzersiz süresi kontrol grubuna göre anlamlı şekilde artmıştır. OBT (p<0.001), OSİÖ (p<0.001), OÖÖ ve alt ölçek puan ortalamalarında (p<0.001), günlük kalsiyum alım miktarında (p<0.001) grup, zaman ve grup*zaman açısından anlamlı bir fark belirlenmiştir. Haftalık egzersiz süresinde grup ve zaman açısından anlamlı bir fark olduğu saptanmıştır (p<0.001). Programın, kadınların OBT puan ortalamalarına (d=0.895), OSİÖ puan ortalamalarına (d=0.813), OÖÖ puan ortalamalarına (d=0.823) etki düzeyinin büyük, günlük kalsiyum alım miktarına (d=0.509) etki düzeyinin orta olduğu saptanmıştır. Davranışın ortaya çıkma sürecinde kuramsal ilişkileri ortaya koyan, kalsiyum alımı ölçüm modeli (model 1) ve egzersiz ölçüm modeli (model 2) sonuçları göstermektedir ki; kadınların osteoporoza ilişkin bilgi ve sağlık inançları, osteoporozu önleyici davranışlarla ilişkili fayda ve engel algılarında, sağlık motivasyonu ve özyeterlilikleri üzerinde etkilidir. Bu kuramsal ilişkileri içeren kalsiyum alımı değişim modeliyle de; SİM'ne temellendirilen eğitim ve danışmanlık programının kadınların günlük kalsiyum miktarına olumlu etkisi olduğu belirlenmiştir. Sonuç: Bu çalışmanın sonuçları, hemşirenin yürüttüğü, 30-45 yaş arası kadınlara yönelik geliştirilen, SİM temelli osteoporozu önleme eğitim ve danışmanlık programının kadınların osteoporoza yönelik bilgi, inanç, özyeterlilik ve osteoporozu önleyici davranışlar üzerindeki etkisini ortaya koymada kanıt niteliği taşımaktadır.;Osteoporosis, Health belief model, Education and counseling program, Nursing.;Osteoporoz, Sağlık inanç modeli, Eğitim ve danışmanlık programı, Hemşirelik.