Türkiye'de hemşirelik araştırmalarındaki önceliklerin belirlenmesi ve araştırmalardan yararlanmadaki engellerin tanı analizi

Ülkemizde hemşirelik mesleğinin, profesyonel bir disiplin olarak mesleki uygulamalarını bilimsel temellere dayalı olarak yürütmeleri bir zorunluluktur. Hemşireler, verdikleri bakımı kanıta dayalı olarak hemşirelik alanında gerçekleştirilmiş araştırma bulgularından yararlanarak ve bakım stratejilerini geliştirerek gerçekleştirmeleri durumunda sağlık bakım sisteminde etkili olabilirler. Sağlık kuruluşlarında pek çok engel hemşireleri araştırma etkinliklerine katılma ve araştırmalardan yararlanmadan ve bu değişimi gerçekleştirmeden alıkoymaktadır. Son yıllarda hemşirelik alanında yürütülen araştırmaların sayısında bir artış gözlenmektedir. Araştırmaların tekrarlanması, küçük örneklem gruplarında yürütülmesi, öncelikli konular göz önüne alınmadan planlanması insan gücü, zaman ve parasal kaynakların maliyet etkin olmayacak şekilde harcanmasına yol açmaktadır. Bu özden hareketle "Türkiye'de hemşirelik araştırmalarındaki önceliklerin belirlenmesi ve araştırmalardan yararlanmadaki engellerin belirlenmesi" konulu bu araştırma planlanmıştır. Araştırmanın ilk aşaması metodolojik bir çalışma olarak planlanarak hemşirelik araştırmalarından yararlanmada engellerin belirlenmesi amacıyla Funk ve arkadaşlarının geliştirmiş olduğu özgün adı "BARRIERS: The Barriers to Research Utilization Scale" olan ölçeğin Türk toplumu için geçerlik ve güvenilirliği test edilmiştir. Bu amaçla Funk ile iletişime girilerek ölçeğin kullanımı için ve ayrıca Ege Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu etik kurulundan ve ilgili hastanelerden izin alınmıştır. Araştırmanın ilk aşaması 1 Mart 2005- 1 Eylül 2005 tarihleri arasında İzmir ilindeki kamu ve özel olmak üzere dört hastanede, ölçekte bulunan 29 maddenin 10 katı olmak üzere 300 hemşire üzerinde yürütülmüştür. Araştırmaya katılım oranı %75 olarak belirlenmiştir. Verilerin toplanmasında sosyodemografik veri formu ve 1991 yılında ABD'de Funk ve arkadaşları tarafından geliştirilmiş özgün adı "BARRIERS: The Barriers to Research Utilization Scale" olan "Hemşirelik Araştırmalarından Yararlanmada Engeller Ölçeği" (HAYE) kullanılmıştır. Ölçek 29 madde ve hemşirelik, çalışma ortamı, araştırma ve araştırma sonuçlarının sunumu olmak üzere dört alt ölçekten oluşmuştur. Her bir madde araştırmalardan yararlanmada potansiyel bir engeli tanımlamaktadır. Ölçek maddeleri yanıtlayanlar tarafından fikrim yok, hiç engel değil, az engel, orta derecede engel ve çok engel şeklinde 0'dan 4'e kadar değişen likert tipinde değerlendirilmiştir. Ölçekten en az sıfır, en fazla 116 puan alınabilmektedir. Ölçek puanının yüksek olması araştırmadan yararlanmada yaşanılan engelin derecesinin fazla olduğunu göstermektedir. Araştırmada öncelikle dil uyarlamasına ilişkin işlemler gerçekleştirilmiş daha sonra geçerlik ve güvenilirlik derecesinin sınanması için çalışmalar yürütülmüştür. Ölçeğin kapsam geçerliliği için alanında uzman sekiz kişiden görüş alınmıştır. Ölçek, sayıları 10-15 arasında değişen akademisyen hemşire, hemşire, hekim ve öğrenci hemşirelere ön deneme amacıyla uygulanarak son düzeltmeler yapılmıştır. Ölçeğin yapı geçerliliği kapsamında Kaiser Meyer Olkin Test değeri olarak hesaplanan örneklem yeterliliği 0.89 ve Barlett's Test of Sphericity (?²:3384.02 p <0.000) örneklem sınama büyüklüğü analizi değerinin faktör analizi için yeterli olduğu bulunmuştur. Doğrulayıcı faktör analizinde dört alt boyutlu yapı ve ikinci düzey yapısal modelden yararlanılarak maddelerin Funk tarafından geliştirilen ölçeğin alt boyutlarıyla yeterince temsil edildiği, belirlenen alt yapıların ölçeğin orijinal yapısını açıklamakta yeterli olduğu gösterilmiştir. Ölçek için ölçüm değerleri normal dağılıma uygunluk göstermiştir. Ölçeğin madde puan ortalaması 2.59±0.76 olup, en düşük puan ortalamasına sahip ölçek maddesi 27. madde (2.09±1.48) ve en yüksek puan ortalamasına sahip ölçek maddesi 6. madde (3.15±1.14)'dir. Ölçekte maddelerin standart hatası 0.06 ile 0.09 arasında, standart sapması 1.14- 1.48 arasında değişmiştir. Ölçeğin madde toplam korelasyonları 0.37 ile 0.60 arasında değişen orta ve güçlü düzeyde değerler almıştır. Maddelerin ölçek toplam puanına katkı sağladığı ölçeğin bütünüyle ilişkili olduğu gösterilmiştir. Ölçek için belirlenen iç tutarlık katsayısı Cronbach Alpha 0.92'dir, alt boyutlar için 0.73 ile 0.80 arasındadır. Ölçeğin birinci yarısının Cronbach Alpha katsayısı 0.86, ikinci yarısının 0.87, ölçeğin Spearman-Brown ve Gutman Split Half katsayısı 0.84 bulunmuştur. Bu sonuçlara göre ölçeğin geçerli ve güvenilir olduğu ve Türk toplumunda kullanılabilirliğinin uygun olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Ölçek HAYE sözcüğü ile kısaltılarak kullanıma açılmıştır. İkinci aşamada ölçekten yararlanılarak hemşirelerin, hemşire akademisyenlerin, öğrenci hemşirelerin ve hekimlerin görüşleri alınarak hemşirelerin araştırmalardan yararlanmada karşılaştıkları engeller ve ayrıca Türkiye'de hemşirelik araştırmalarında öncelikli konular belirlenmiştir. Araştırmanın bu aşaması 1-Ekim 2005- 1 Nisan 2007 tarihleri arasında lisans düzeyinde eğitim veren dokuz hemşirelik Yüksekokulu, Türkiye'de 72 sağlık yüksekokulu arasından rastgele örnekleme yöntemi ile bölgelere göre örneğe çıkan 25 Sağlık yüksekokulu, 54 tabip odası arasından rastgele örnekleme ile bölgelere göre seçilen 25 Tabip Odası ve İzmir ilinde 49 hastane arasından rastgele seçilen 16 hastanede yürütülmüştür. Araştırma örneklem grubunu 216 hemşire, 321 hemşire akademisyen, 225 öğrenci hemşire ve 249 hekim içermiştir ( n=1011). Araştırmanın yürütülebilmesi için ilgili kurumlardan izin alınmıştır. Araştırma verileri sosyodemografik veri formu, Hemşirelerin Araştırmalardan Yararlanmalarında Engeller Ölçeği ile toplanmıştır. Hemşireler, akademisyen hemşireler ve öğrenci hemşireler ve hekimlerden hemşirelik araştırmaları için öncelikli konuları belirtmeleri istenmiştir. Ayrıca hemşirelerin, akademisyen hemşirelerin ve öğrenci hemşirelerin araştırma deneyimleri ve araştırmalarda yaşadıkları güçlükler de sorgulanmıştır. Ölçek uygulanarak engellere katılma derecelerini belirtmeleri istenmiştir. "Sonuçların uygulamaya geçirilmesinde olanakların yetersiz olması", "Hekimlerin araştırmaların uygulamaya geçirilmesinde hemşirelerle işbirliği yapmaması," "Uygulamaların değiştirilmesinin gereğini ortaya koyan yazılı bir belgenin olmaması", Hemşirelerin araştırma sonuçlarının çalışma ortamlarında kullanabileceklerine inanmaması, ","Hemşirelik alanına özgü bilgilerin toplandığı merkezi bir birimin olmaması", "Araştırma sonuçlarını uygulamaya geçmesinin diğer çalışanların desteklememesi,""Hemşirelerin hasta bakım işlemlerinin değiştirme yetkisine sahip olmadıklarının düşünmesi", Hemşirelerin araştırmaya ilgi duymaması" ve "Araştırma konusunda bilgili meslekdaşlarından uzak olması" hemşirelerin belirttikleri çok ve orta düzeydeki engellerdir. Hemşirelerin, akademisyen hemşirelerin, öğrenci hemşirelerin ve hekimlerin ölçek maddelerine verdikleri yanıtlar doğrultusunda engellere ilişkin katılım düzeyleri istatistiksel olarak farklı bulunmuştur. Bu çalışmada hemşireler; hemşirelik yasası, ve sağlık sistemindeki aksaklıklar, mesleki haklar, görev yetki ve sorumluluklar, hemşirelik eğitimi konularını, akademisyen hemşireler; hemşirelik uygulamaları ve bakım standartları, hemşirelik eğitimi, branşa yönelik uygulamaların incelenmesini, öğrenci hemşireler; araştırmaların kullanılabilirlik düzeyinin belirlenmesi, hemşirelerin bilgi ve beceri düzeyleri, hemşirelik meslek imajı, araştırma sonuçlarının uygulamaya yansımasını araştırmalarda ele alınacak öncelikli konular olarak belirtmişlerdir. Hekimler ise; hemşirelikte uzmanlaşma, uzmanlığa yönelik eğitim programları, hizmet içi eğitim, hemşirelerin rol ve görevleri gibi konuları öncelikli konular olarak değerlendirmişlerdir. Hemşirelerin araştırmalardan yararlanmalarında engellerin aşılmasında; hemşirelerde araştırma duyarlılığı ve motivasyon geliştirmek için eğitime, çalışma ortamına, hemşirelere ve yasal düzenlemelere yönelik öneriler getirilmiştir.